We zijn heel goed in staat mensen met dementie dingen aan te leren

De ouderdom komt niet alleen maar met lichamelijke gebreken. Bij ouder worden horen ook cognitieve problemen, waardoor het geheugen mensen in de steek laat. Een groeiende groep ouderen zal te maken krijgen met (beginnende) dementie. Ook zij moeten zolang mogelijk thuis blijven wonen, om de zorgvraag en druk op de verpleeghuiswachtlijsten te verminderen. ‘Active ageing’ zou wel eens een van de sleutels kunnen zijn om die groep hun zelfstandigheid en zelfredzaamheid te laten behouden, zegt Marcha Kwisthout, manager langdurige zorg en behandeling bij zorgorganisatie tanteLouise.

Zij heeft veel ervaring opgedaan met de methode, onderdeel van het innovatieve concept ‘VanThuisUit’. Active ageing is niet exclusief voorbehouden aan mensen met dementie, zegt Marcha. ‘Het is in principe een methode voor alle doelgroepen. Active ageing zegt dat je preventief bezig bent met activering op lichamelijk gebied en op cognitief gebied. Wat wij doen is dat we het heel specifiek inzetten voor mensen met dementie. We nemen ook leerprogramma’s mee zodat we mensen met dementie opnieuw dingen kunnen aanleren.’

Gebruikelijk in de behandeling van dementie was altijd de reminiscentietherapie: ouderen aan de hand van foto’s, voorwerpen of muziek meenemen naar vroeger. Die therapie geeft mensen met dementie meer plezier in het leven. Marcha: ‘Bij het toepassen van Active Ageing hebben we de reminiscentiegedachte verlaten. Daarbij blijft het altijd de optie om het individueel toe te passen. Het is onze belangrijkste taak als tanteLouise om ouderen te activeren en hen deelgenoot te laten blijven van de maatschappij. En het blijkt dat we in het hier en nu heel goed in staat zijn om mensen weer dingen aan te leren.’

Twee soorten geheugens
Dat heeft te maken met de twee soorten geheugens die een mens heeft, legt Marcha uit: het impliciete en het expliciete geheugen. Het expliciete geheugen heet ook wel ‘bewust’ geheugen: informatie die je hebt opgeslagen en die je direct weer kunt oproepen, zoals woorden, feiten, of herinneringen. Het impliciete geheugen – het onbewuste geheugen – bevat gewoontes en routines.

‘Het expliciete geheugen is vaak aangedaan bij mensen met dementie. Het ‘ervaringsleren’ werkt bij hen niet meer: ik heb iets niet goed gedaan, ik corrigeer mezelf en dan weet ik het voor de volgende keer. Trial and error heeft bij deze groep geen zin. Het corrigeren blijft gewoon niet hangen. Corrigeren frustreert hen alleen maar, ze blijven achter met een faalgevoel. Maar het impliciete geheugen blijft lang intact. Daardoor kun je verloren gegane vaardigheden weer inslijpen, door structureel een programma met hen door te lopen. Foutloos leren, heet die methode. Het is een vorm van impliciet leren, die wetenschappelijk is bewezen.’

Zelfstandig boodschappen doen
Ze illustreert het met een voorbeeld: zelfstandig weer boodschappen doen. ‘Dan gaan we supergedetailleerd uitschrijven hoe je het doet. “Pak nu uw jas.” “Dan gaan we hier links.” “Dan gaan we hier rechts.” De instructie moet ook altijd door dezelfde persoon gebeuren, een professional die hiervoor intensieve scholing heeft gehad. Als je merkt dat iemand handelingen automatisch gaat doen en daarbij geen instructie meer nodig heeft, kun je daar de instructies weglaten. Net zolang totdat iemand geen instructies meer nodig heeft. Dan heeft iemand het boodschappen doen zelfstandig aangeleerd.’

Portemonnee vergeten
Al is dat wel het ideaalplaatje, zegt Marcha. ‘Het kan zijn dat één handeling niet in het geheugen blijft hangen. Het lukt iemand wel zelfstandig boodschappen te doen, maar hij of zij blijft de portemonnee vergeten. Dan spreken we met de supermarkt af: ga vooral niet corrigeren, want dan gaat die meneer of mevrouw de volgende keer echt niet meer naar buiten voor boodschappen. Schrijf het bedrag maar op, wij regelen achter de schermen wel dat het wordt betaald. En soms merk je dat het na een half jaar ineens niet meer goed gaat. Iemand is ziek geweest. Of er gebeurt onderweg iets: op weg naar de Albert Heijn is het zebrapad veranderd. Dan moet je de instructie weer veranderen. Klaar ben je nooit. Dementie is een progressieve ziekte. Je blijft houden dat dingen opnieuw moeten worden aangeleerd.’

Eerder te activeren
De ‘winst’ van foutloos leren zit niet alleen in de deels herwonnen zelfstandigheid. Marcha: ‘Als mensen met dementie eenmaal iets hebben aangeleerd, zijn ze eerder te activeren. Bijvoorbeeld om naar buiten te gaan of iets te ondernemen. Vanuit dementie komen vaak andere gedragingen voort, zoals passiviteit en angst. Wij denken altijd wel dat het goed is voor deze mensen om naar buiten te gaan, maar uit zichzelf zullen ze het niet vaak doen.’

Intrinsieke motivatie
Niet iedere vaardigheid is aan te leren, zegt ze erbij. ‘Het kan alleen op basis van intrinsieke motivatie van mensen. Je moet als oudere wel de wens hebben, anders heeft het geen zin. Als jij je hele leven nog nooit zelfstandig boodschappen hebt gedaan, dan heb je daar vermoedelijk nu ook geen behoefte aan. Die behoefte kan woordelijk worden uitgesproken, maar het kan ook zijn dat een ander iets aandraagt. Stel, de familie komt op bezoek en ziet vader of moeder dralen in de keuken om koffie te zetten. Maar hij of zij komt tot niets en gaat gedesillusioneerd weer op de bank zitten. Dan zie je ook die intrinsieke motivatie die van belang is.’

Neemt een zorginstelling niet een risico, door kwetsbare mensen juist te stimuleren om de deur achter zich dicht te trekken? ‘Dat is waar’, constateert Marcha. ‘Wij gaan daarom niet uit van denkbare risico’s maar van structureel aantoonbare risico’s. En vergeet ook niet: het is misschien nog wel risicovoller als iemand immobiel is en helemaal niet meer buiten komt. Risico’s horen bij het leven.’

‘Active ageing’ is inmiddels zelfstandige opleiding op Fontys Hogeschool
Active ageing is inmiddels ook als opleiding beschikbaar. Samen met Fontys Hogeschool ontwikkelde zorgorganisatie tanteLouise een onderwijsmodule voor professionals die werken met mensen met dementie. In twintig weken tijd krijgen zij de kennis en de vaardigheden aangereikt om mensen deels de regie over het eigen leven terug te geven. Het is een interdisciplinaire opleiding, met elementen uit de ergotherapie, de psychiatrie en de psychologie. Marcha: ‘Studenten reageren heel enthousiast op de opleiding. Je leert in die twintig weken écht om impact te maken op het leven van ouderen.’